Historia i rozwoj baletu w Polsce - cz.1

"Polonez pod gołym niebem" - Kornel Szlegla źrodlo. Władysław Łozinski "Życie w dawnych wiekach"

Nam wspolczesnym moze sie wydawac ze batel w naszym kraju byl od zawsze... Reka w gore kto sie kiedys zastanawial, w jaki sposob narodzil sie w Polsce balet? Czy wiedzieliscie, ze niektorzy nasi wladcy tez bardzo lubili tanczyc? Mysle, ze wiedza o poczatkach baletu w Polsce jest bardzo mala, dlatego postanowilam ja troche przyblizyc...

Informacje historyczne o poczatkach baletu w Polsce sa bardzo ubogie. O ile zalozymy, ze mowimy o widowiskach zawierajacych w calosci lub we fragmencie wstawki choreograficzne, to znajdziemy w ksiazce K.W. Wojcickiego "Teatr starozytny w Polsce" (1841) informacje iz na poczatku XV wieku "byly juz teatra w Polsce", poniewaz "ustawy synodu z roku 1420 zakazuja duchowienstwu uczeszczania na tance i widowiska publiczne"

Wiek XVI przynosi zaciesnienie Polskich stosunkow obyczajowych i kulturalnych z zachodnia Europa. Za panowania Zygmunta II (1548-1572) dwor i strefy magnackie ulegaja wplywom wloskim.  Wtedy powstaja pierwsze widowiska zwane "maszkarami". Maszkary organizowane sa z okazji roznych uroczystosci glownie na Krakowskim Rynku. Uczestnicy zabawy, najczesciej magnaci, poprzebierani w stroje odpowiednie do tresci przedstawienia jada powozami. Trescia tych widowisk najczesciej byly epizody z mitologii. Kobiety nie wystepuja, ich udzial jest zabroniony, role kobiece kreuja mlodzi chlopcy. Maszkary gromadzily tlumy widzow. 

Tradycja Maszkar jest kontynowana przez krola Zygmunta III. Jednym z najslynniejszych widowisk tamtych czasow jest zabawa urzadzona z okazji slubu Zygmunta III z Anna Austriaczka w roku 1592. 

Maszkary 

Dalszy rozwoj sztuki wloskiej na dworze krolewskim mial miejsce po podrozy do Wloch, mlodego krolewicza Wladyslawa, syna Zygmunta III, w latach 1624-1625. Krolewicz poznal teatr operowy, balet i komedie dell'arte. Bywal za kulisami teatrow i poznawal zasady ich funkcjonowania. Wladyslaw oczarowany opera Cacciniego pt. "La liberazione di Ruggiero" wg libretta Saracinellego polecil przetlumaczyc je na jezyk polski. Byl to drogowskaz i wzor dla przyszlego teatru za panowania Wladyslawa IV. 

Zygmunt III byl ogromnym wielbicielem muzyki, z jego polecenia w roku 1596 sprowadzono z Wloch wielu wybitnych muzykow. 

W 1632 roku tron obejmuje Wladyslaw IV, ktory zaczyna realizowac to co w mlodosci widzial we Wloszech. Do Polski przyjezdza ksiadz Wirgiliusz Puccitelli, uzdolniony spiewak, ktory z czasem staje sie nie tylko pierwszym tenorem ale rowniez librecista, rezyserem i kierownikiem teatru Wladyslawa IV. 

Wladyslaw IV w latach 1634-1648 tworzy, sprowadzonej przez siebie operze wloskiej jak najlepsze warunki do pracy, nie baczac na koszty.  W tamtym czasie najpilniejsza wydawala sie kwestia brak sal teatralnych pozwalajacych na regularne przedstawienia. Dlatego zaproszony przez krola inzynier B.Bolzoni zaczyna budowac pierwsze teatry z drewna. W roku 1639 taki teatr powstaje na dziedzincu zamku w Wilnie, w 1645 r. w Gdansku, w 1648r. w Krakowie. Jednak najwazniejsze bylo zbudowanie pierwszej w Polsce sali teatralnej na zamku Krolewskim w Warszawie. Sala znajdowala sie na pierwszym pietrze. Scena byla gleboka i miala dwa poziomy (pietra) - dolne, bardzo obszerne byla to wlasciwa scena ze skaplikowana maszyneria, na ktorej mozna bylo przesuwac ogromne dekoracje: palace, swiatynie, rydwany, parady zwiarzat... Tworca tych urzadzen byl wloski architekt Augustyn Locci. ktory specjalizowal sie w wymyslaniu skomplikowanych urzadzen teatralnych.  Gorna scena byla mniejsza i sluzyla bardziej do intermediow. Orkiestra znajdowala sie za scena a chor na gornych galeriach. Bo musimy pamietac, ze przedstawienia tamtych czasow cechowalo bogactwo efektow scenicznych. 

Sprowadzona przez Wladyslawa IV z Wloch, trupa teatralna oprocz oper i komedii dell"arte wystawiala rowniez balety tzw. divertimenta baletowe. Bywaly one czesto polaczone z balami dworskimi, na ktorych tanczyl krol ( krol slyna z zamilowania do tanca) i zaproszeni goscie jak rowniez bardzo czesto tancerki baletu. 

W Polsce w wieku XVII i XVIII kochano balet, niestety do naszych czasow prztrwalo bardzo malo informacji na temat wystawianych wtedy tancow i muzyki do jakiej byly wykonywane takie przedstawienia jak np. "La Prigion d'Amore", "L'Africa supplicante" czy "La Maga sdegnata".

Jednak co ciekawe Wladyslaw IV bardzo dbal o pozoim artystow, pragnal posiadac artystow wyksztalconych a co uwczesnie wcale nie bylo latwo. W roku 1638 odbyla sie specjalna wyprawa majaca na celu zwerbowanie nowych artystow do przebywajacego w Polsce zespolu. Polscy agenci z wielkim trudem werbowali spiewakow, komediantow, tancerzy poddajac ich wczesniej specjalnym egzaminom - castingom jak bysmy to dzis powiedzieli.  Tancerze ktory przybywali z Wloch, ksztalceni byli we wloskich szkolach przez wloskich nauczycieli. Mamy wiek XVII a pamietac nalezy, ze w wieku XVI objawili sie dwaj slynni choreografowie: Negri i Carosa, ktorzy dali podwaliny pod wspolczesna znana nam technike tanca klasycznego. To wlasnie Negri i Carosa jako pierwsi ustalili i przekazali zasadnicze elementy tanca klasycznego takie jak: battement tendu, frappé, jeté, assemblé, glisssade, entrechats, tours, pojecia en dehors i en dedans. Dlatego mozemy przyjac, ze tancerze, ktorzy przybywali wtedy do polski byli pierwszymi tancerzami ksztalconymi w technice klasycznej. 

Niestety smierc Wladyslawa IV przerywa ta swietna passe teatru zagranicznego w Polsce. Za panowania Jana Kazimierza, zebrana wielkim wysilkiem trupa teatralna, ulega stopniowej likwidacji... Coz panuja wtedy trudne czasy wojenne, ktore nie sprzyjaja mysleniu o sztuce i teatrze. W roku 1649 z polski wyjezdza Wirgiliusz Puccitelli. 

Ciekawostka jest wystaiony w 1654 roku "Balet Krolewski", w ktorym udzial wzieli pozostajacy jeszcze w stolicy nieliczni artysci trupy krolewskiej. W przedstawieniu tym bierze udzial rowniez przyszla krolowa Marysienka. 

Warto nadmienic, ze krolowa pobierala lekcje tanca od wczesnej mlodosci a podczas swojego pobytu  w Paryzu w roku 1662 aktywnie doksztalcala sie w zakresie tanca, spiewu i gry na gitarze. Jak przypuszczaja historycy nauki tanca udzielal jej wtedy Charles-Louis Beauchamps. 

Portret krolowej Marysienki zdj. muzeum Palacu Krola Jana III w Wilanowie

Dopiero panowanie krola Jana III przyczynia sie do dalszego rozwoju teatru, dzieje sie tak glownie, jak mozna sie domyslic, za sprawa krolowej Marysienki, ktora na dworze Marii Ludwiki poznala teatr i go polubila. Krolowa by uswietnic widowiska dworskie sprowadzila trupe wloska, ktroa dawala spektakle operetkowe zawierajace elementy baletowe. 

August II (1670-1733) jest amatorem i znawca sztuki a przede wszystkim teatru i muzyki. W roku 1697 sprowadza do Polski z Drezna bardzo liczna kapele intrumentalno-wokalna. Krolowi jednak bardzo zalezy na teatrze komediowym, operetkowym i baletowym, dlatego sprowadza z Francji wielki zespol artystow. Zespol przyjezdza w 1700 roku, sklada sie z 60 osob, wsrod nich jest 7 tancerzy i 8 tancerek. Zespol ten pozostaje w Warszawie do maja 1701 roku. Ponownie w roku 1715 zostaje do Polski sprowadzony zespol wloskich artystow wystawiajacych komedie dell'arte. W 1718 roku przyjezdza do Warszawy zespol aktorow i tancerzy francuskich. Co ciekawe do przybylego zespolu francuskiego nalezy znakomity tancerz Louis Dupré. Obecnosc tego nazwiska wyraznie swiadczy o tym, ze repertuar grupy obejmowal spektakle wystawiane wczesniej w Paryzu. 

Warto nadmienic, ze zyjacy w latach 1689-1774, Louis Dupré (zwany rowniez Wielkim Dupré by odroznic go od jego brata Jean-Denis) byl glownym pedagogiem paryskiej szkoly tanca a jego uczniami byli miedzy innymi Marie-Anne de Camargo, Gaëtan Vestris, Jean-Georges Noverre. Do zagorzalych jego wielbicieli Wielkiego Dupré zaliczal sie sam Casanova. 

Louis Dupré zdj. wikipedia.fr

Krol August III (1696-1763) byl czlowiekiem rozmilowanym w muzyce, byl rowniez i wielbicielem baletu. Dzieki jego hojnosci stale do Warszawy przybywaly wartosciowe zespoly operowe i orkiestry. 

Prawdziwy rozkwit teatru obserwujemy od roku 1756 kiedy to w czasie wojny siedmioletniej August III ze swoim dworem przyjezdza z Drezna do Warszawy i wraz z nim przybywa swietny drezdenski zespol baletowy i operowy.  W zespole baletowym tancza wloscy i francuscy tancerze, przez krotki czas mieli oni nawet okazje pracowac pod kierownictwem Noverre'a, gdyz w 1747 roku wystawil on w Dreznie balet do opery "La spartana generosa ovvero Archidamia".

Czasy saskie w Polsce to jest czas gdy wzrasta zainteresowanie teatrem. Dwory magnackie urzadzaja przedstawienia amatorskie, tworza sie teatry prywatne. W tym okresie powstanie okolo dziesieciu teatrow prywatnych. 

Jednym z najokazalszych teatrow prywatnych w czasach saskich byl teatr w Bialymstoku nalezacy do Jana Klemensa Branickiego, kasztelana krakowskiego. Utrzymywal on oprocz trup aktorskich, bardzo liczny balet. 

W Polsce balety wystawiano nie tylko w teatrach krolewskich i magnackich ale rowniez w kolegiach jezuickich oraz szkolach zakonnych gdzie mlodziez uczyla sie tanczyc. W przedstawieniach tych udzial brali jednak tylko chlopcy, oni wykonywali rowniez role kobiece. 

Mlodziez uczaca sie w szkolach zakonnych byla rzetelnie ksztalcona w sztuce tanecznej, mozemy o tym przeczytac w "Pamietnikach historycznych" Hugona Kołłątaja: "Wychowanie fizyczne mlodziezy w konwiktach, musialo odpowiadac modzie, tak jak nauki. Mlodziez tam uczaca brala lekcje tancow, fechtowania i jezdzenia na koniach. (...) Mlodz zaczela tak pieknie tancowac menueta jak wsrod Paryza, mazurki i kozaki polskie staly sie tak sztuczne ze przewyzszaly swa pieknoscia angielskie tance."

Mlodziez szkol arystokracji (w tym szkoly zenskie) uczyla sie przede wszystkim tancow francuskich, co jest oczywiste z tego wzgledu, ze pedagodzy tanca rekrutowali sie z przebywajacych na krolewskim dworze tancerzy francuskich lub wloskich. Z tancow polskich tanczono juz poloneza, krakowiaka, mazura. 

August III chcial widowiska spopularyzowac i udostepnic je szerokiej publicznosci. Dziwila go slaba frekwencja publicznosci slabo zainteresowanej sie cudzoziemskimi widowiskami. 

Rzecz zmienia sie radykalnie w roku elekcji Stanislawa Augusta. Stale rezydujacy w Warszawie krol i swiatli ludzie z jego otoczenia zdaja sobie sprawe jak skuteczna bronia w walce z ciemnota i zacofaniem moze stanowic teatr. Wtedy zapada decyzja o powolaniu do zycia teatru dramatycznego, dajacego przedstawienia w jez. polskim. Nie oznacza to zaprzestania wystawiania oper i baletow, ktorych wykonawcami nadal pozostaja francuzi i wlosi. Jednoczesnie teatr tym samy zostaje przeksztalcony z prywatnego (krolewskiego) na publiczny. Prowadzenie teatru zostaje powierzone specjalnie przeznaczonemu do tego czlowiekowi - dyrektorowi-przedsiebiorcy. Teatr zmienia swoje oblicze: bilety na widowiska sa platne, teatr traci swoj prywatny charakter, staje sie teatrem publicznym.

Pierwszy gmach dla teatru publicznego powstaje w roku 1779. dzieki pomocy finansowej krola i Elzbiety Lubomirskiej. Budynek znajduje sie on przy placu Krasinskich na rogu ulicy Dlugiej w Warszawie. Budynek zostal zaprojektowany przez Bonawenture Solari. Teatr ma szereg brakow takich jak: niedogodne garderoby i magazyny, prymitywne urzadzenia techniczne a w zimie panuje w nim takie zimno, ze publicznosc siedzi w futrach. Dodatkowo juz w 1791 roku niestabilna konstrukcja teatru grozi jego zawaleniem.

Jednoczesnie mimo ze teatr przestal byc prywatna wlasnoscia krola, Stanislaw August nie przestal byc jego mecenasem i protektorem. Nie zrezygnowal tez z posiadania wlasnego teatru i na jego polecenie zostaje wybudowany teatr na terenie warszawskich Łazienek. 6 wrzesnia 1788 roku zostaje otwarty teatr  zimowy w Pomaranczarni a w 1791 roku letni teatr na wyspie. 

Kres temu wspanialemu rozwojowi teatru poloza wydazenia polityczne wiosny 1794 roku. 

W czasach stanislwaowskich widowiska baletowe (choreograficzne) cieszyly sie duzym powodzeniem. 

I nalezy tu rozroznic pojecia baletu w Polsce i baletu polskiego. Od czasow panowania krola Wladyslawa IV mielismy okres "baletu w polsce" dzieki sprowadzaniu zagranicznych zespolow, tak druga polowa wieku XVIII-go jest okresem powstawania "baletu polskiego" - okresem powstawania pierwszych szkol baletowych dla dzieci polskich, tworzenia kadr i zespolow polskich tancerzy. Jest to najistotniejszy, przelomowy moment w historii polskiego baletu. 

CDN.